Қазақстан аумағында атмосфералық жауын-шашынның таралуы Климаттың адам өмірі мен шаруашылық әрекетіне тигізетін әсері.

Кезеңдер

Мұғалімнің іс-әрекеті

Оқушылардың іс-әрекеті

1

Оқушылармен амандасу. Түгендеу. Сабаққа дайындығын тексеру.

Мұғаліммен амандасу. Сабақта кім жоқ екенін анықтау.

2

Дәптерлерінен өткен сабақта аяқтамаған кестелерін тексереді. «Қазақстан аумағында жауын-шашын таралу тақырыбын еске түсіру үшін мынадай сұрақтар мен тапсырамалар береді:

1) Қазақстан аумағында ауа температуратсының таралуына қандай факторлар әсер етеді?

2) Қазақстан аумағында орташа жылдық температураның таралуы, оның себептері

3) Климат картасына қарай отырыпең суық және ең жылы айлардағы ауа температурасының таралу заңдылығын анықтау

Кестелерін тексертіп, сұрақтарға жауап береді:

1) Қазақстан аумағының созылып жатуына, сондай-ақ жер бедерінің әртүрлілігіне байланысты ауа температурасыәркелкі тараған.

2) Қазақстан аумағында орташа жылдық температура солтүстікте 0,4°С-ден оңтүстікте 13,7°С-ге дейін көтеріледі, себебі жазықты, аласа таулы жерлерде ауа температурасы солтүстіктен оңтүстікке қарай артады, ал биік таулы жерлерде биіктік бойынша өзгереді.

3) Жалпы қаңтар айының орташа температурасы солтүстіктен оңтүстікке қарай -19°С-ден -1,5°С-ге дейін артады, шілде айының орташа температурасы солтүстікте 19°С-ден оңтгүстікте 28-30°С-ге дейін артады.

3

Тақырыпты меңгеру келесі жоспар бойынша жүргізіледі:

1. Қазақстан аумағында жауын-шашынның таралу ерекшеліктері

2. Жауын-шашынның жыл маусымдарына байланысты таралуы.

3. Қар жамылғысы

4. Ылғалдану коэффициенті

5. Климаттың адам баласының шаруашылық әрекетіне әсерлері

6. Қазақстандағы атмосфералық құбылыстар

Тақырыпты меңгеру үшін оқулық мәтінін, суреттерін және атластағы климаттық карталарды пайдаланады.

Оқушылардың оқу іс-әрекеттері:

1. Мыналарды анықтап, жазып алады: Қазақстанда жауын-шашынның орташа жылдық мөлшері 130-1600 мм. Оның ең аз мөлшері Арал-Балқаш маңында 100-130 мм, ең көп мөлшері Батыс Алтайда 1600 мм.

Мыналарды біліп есте сақтайды: республиканың жазық және аласа таулы бөлігінде ж-ш солтүстіктен оңтүстікке қарай және батыстан шығысқа қарай кемиді. Ж-ш солтүстікте орта есеппен 400 мм, орталығында 275 мм, оңтүстікте 130 мм, батыстағы Оралда 374 мм, шығыста Жайсан қазаншұңқырында 200 мм. Биік тауларда 800-1000 мм және одан да көп түседі.

2. Мыналарды анықтап жазып алады: Қазақстанның солтүстігінде жылдық ж-ш-ның 70-80%-ы жылдың жылы мезгілінде түседі, 20-30%-ы қыста түседі. Қазақстанның оңтүстігінде жылдық ж-ш-ның 50-40%-ы жылдың жылы мезгілінде түседі, 50-60%-ы қыста түседі

Мынаны еске сақтап қалады: Құрғақ жаңбыр – жаңбыр тамшылры жер бетіне жетпей ауада буға айналып кетеді.

3. Мыналарды анықтап жазып алады: Қар жамылғысының қалыңдығы орта есеппен солтүстікте 20-30 см, ол 125-165 күн жатады, ал оңтүстікте 10-15 см, ол 40-60 күн ерімей жатады.

Мыналарды еске сақтайды: алғашқы қардың түсуінің ең ерте кезі солтүстікте қыркүйектің аяғы – қазанның басы, оңтүстікте қазан айының аяғы. Шөл зонасында алғашқы қар желтоқсанның аяғында түседі. Таулы аудандарда қардың қалыңдығы мен жату ұзақтығы биіктікке байланысты болады.

4. Мыналарды анықтап жазып алады: Ылғалдану коэффициенті деп жылдық жауын-шашын мөлшерінің буланушылыққа қатынасын атайды. К=Ж/Б. Егер К=1 онда ылғалдану жеткілікті.

Мыналарды еске сақтайды: егер К<1 онда ылғал жеткіліксіз деп есептеледі. Қазақстанда 1-ге жақын К орманды дала зонасында байқалады, қазақстанның биік таулы аймақтарынан басқа өңірлерде буланушылыұ бірнеше есе артық.

5. Мыналарды анықтап еске сақтайды: Республиканың солтүстік және орталық аудандарындағы климат егін шаруашылығымен айналысуға мүмкіндік береді. Жалпы Қазақстанда қолайсыз атмосфералық құбылыстарына қуаңшылық, аңызақ, үсік, көтайғақ, шаңды дауылдар жатады.

6. Мыналарды жазып алады: Аңызақ желді күндердің ұзақытығы табиғат зоналарына байланысты болады: дала зонасында жылына 5-10 күн, шөлейт зонасында – 40 күн, Қызылқұмда – 100 күн.

Шаңды дауылдар дала зонасында орта есеппен 20-38 күн болады, республиканың оңтүстігінде құмды шөлдерде 55-60 күн болады.

Үсік көктемнің аяқ кезі мен күздің басында болады. Үсіктің қауіпті аудандары Қазақстанның сошлтүстігі мен орталығында көктемгі үсікке шалдығу ықтималдығы 10 жыл ішінде 5 жыл, шөл зонасында 10 жылда 4 жыл.

Көктайғақ әдетте көктемде және күзде ауа райы салқындап жер беті 0°С-ге дейін суынып, мөлдір, көгілдір мұзбен жабылады. Ол республиканың оңтүстік және орталық аудандарында жиі байқалады.

4

Тақырыпты бекіту үшін келесі тапсырмаларды береді:

1. Алматы, Петропавл, Қызылорда қалаларының жылдық температурасы мен жауын-шашынның өзгеру диаграммаларын салыстыру. Айырма себептерін түсіндіру.

2. Оқулықтың 99 бетіндегі сурет бойынша Қазақстанның бірнеше қалаларындағы ылғалдану коэффициентін анықтау.

Оқушылрдың тапсырмаларды орындауы:

1. Алматы

5

Қорытынды сұрақтар: 1. Қазақстан аумағында жауын-шашын мөлшері қанша мм аралығында ауытқиды? 2. Ең аз мөлшері қанша және қай жерде, ең көп мөлшері қанша және қай жерде? 3. Қандай атмосфералық құбылыстарды білесіңдер?

Сұрақтарға жауаптары: 1. Қазақстан аумағында жауын-шашын мөлшері 130-1600 мм аралығында ауытқиды.

2. Жауын-шашынның ең аз мөлшері Арал маңында 100 мм және ең көп мөлшері Бтасы Алтайда 1600 мм дейін жетеді.

3. Атмосфералық құбылыстар: қуаңшылық, аңызақ, үсік, көтайғақ, шаңды дауылдар

6

Сабақ барысында белсенді қатысып отырған және картамен жұмыс істеген оқушылар бағаланады.

Алған бағаларын тыңдап, күнделіктеріне қойдырады. Ескертулері немесе келіспеушіліктері болса, мұғалімге айтады.

7

Тақырыпты қайталау. Мәтін соңындағы сұрақтар мен тпасырмаларды орындау

Күнделіктеріне үй тапсырамасын жазып алады.