ЖЫР ОТЫМЕН БІРГЕ ЖАНЫП ӨМІРДЕН ӨТКЕН АҚЫН
Cыр өңірі қашаннан хас таланттардың отаны болып табылады. Бұл өңірден түлеп ұшқан жырау, жыршы, шайырлардың, ақындардың санында шек жоқ, әсіресе, сыр бойының рухани орталығы болып есептелінетін Қазалы ауданы – ата–бабаларымыздан мирас болып келе жатқан ақындық дәстүрді іргелі жалғастырушы қасиет қонған ірі өнер ордасы, жыр қазанын қайнатқан қара шаңырақ. VIII-ІХ ғасырларда ғұмыр кешкен ұлы Қорқыт бабалардан бастау алған Сыр бойының ақын-жыраулары өзіндік дәстүрімен өзге аймақтардан ерекшеленіп тұрады. Өлеңді өнердің пірі тұтып, басқа қонған бақ, абырой санап, оны аруақтай құрметтеп, жақсы жыр тудыруды басты мақсат тұтқан. Міне, осы жыр додасында ерен дарындылығымен суырылып алға шыққандарды халық – дүр ақын, Сыр сүлейлері деп атады. Олардың есімдері ел аузында жатталды.
Жалпы , Сыр сүлейлері туралы ғылыми еңбектер, мақала, очерктер соңғы жылдары көптеп жарық көруде. Ешқашанда Сыр сүлейлерінің шығармалары зерттеушілердің назарынан тыс қалып көрген емес. Әрине бұл қуанарлық жайт. Оларды атап өтер болсақ, Ешнияз сал, Балқы базар, Күдеріқожа Көшекұлы, Әзілкеш Шымырұлы, Дүр Оңғар, Кете Жүсіп, Құлан Алдабергенұлы, Шораяқтың Омары, Шәрі Сеңгірбайүлы, Тұрмағанбет, Жәмет жырау, Қали Нүрпейісов, Байназар Өтепов, Асқар Тоқмағанбетов, Әбділдә Тәжібаев, Мұхамеджан Қаратаев, Ә уелбек Қоңыратбаев, З ейнолла Шүкіров, Қалжан Нұрмақанов, Сейіл Боранбаев, Рүстем Жанаев, Б алтабай Тәжімбетов т.б.
Қарасақал Ерімбет, Нұртуған секілді ірі шайырларымыздың есімдері аңызға айналып, бүгінде шығармалары Республика көлемінде кеңінен насихатталып жүр. Осындай ірі таланттар мектебінен шыққан ж е р-жерде, ауыл-ауылда қаншама сөз зергерлері бар. Олардың есімдері белгісіз, жырлары ел арасында, көнекөз қариялардың аузында жүр. Оларды зерттеп, жинақтау – біздің парызымыз.
Мен Қызылорда облысы, Қазалы ауданы, Абай кеңшарында дүниеге келген сатирик ақын Зейнолла Шыраев туралы, оның өлеңдері туралы ауыл адамдарынан ести жүріп, оның шығармашылық өнер жолы жайында зерттеу жұмыстарын жүргізуге бел будым.
З.Шыраев туралы мәліметтерді жары Мадина апайдан алдым. Кезінде аудандық «Ленин туы» (қазіргі «Тұран қазалы») газетінде, Республикалық «Ара» журналында, облыстық «Ленин жолы» (қазіргі «Сыр бойы») газеттерінде жарық көрген туындылары, еш жерде жарияланбаған қолжазбалары да ақынның жарынан табылды. Ақынның өмірі, шығармалары зерттелмеген, тың тақырып. Оны зерттеп, халыққа кеңінен насихаттап, есімін туған жерімізден түлеп ұшқан қаламгерлер қатарына қосып, шығармаларын алтын қорымызға енгізу мақсатында ақынның қолжазбалары мен мерзімдік баспасөз беттерінде жарық көрген туындыларына болашақ ұрпақ көзімен баға беріп, ғылыми әдеби талдау жасауды ұйғардым.
Ақын есімін Қазалы ауданының 70 жылдық торқалы тойы қарсаңында жазылған «Ортаймаған қазаны – қасиетті Қазалы» атты кітаптан кездестірдім. Онда Қазалы қаламгарлері хақында жазған тарауында «Марқұм З. Шыраев жыр отымен бірге жанып өмірден өтті» деген бір-ақ ауыз сөз бар, басқа ештеме айтылмаған. Ол туралы көлемді мақала берілмесе де, осы бір ауыз сөзден-ақ ақын есімінің халық көлемінен қалыс қалмағандығын аңғарғандай боламыз.
Ақын 1944 жылы, бұрынғы 1950 жылы Абай колхозы болып қайта құрылған алты колхоздың бірі – Сарытоғайда дүниеге келген. Әкесі Шырай ағаштан түйін түйген ұста болады. Әкеден жалғыз Зейнолланың бойына әке өнері дари туылған. Зейнолла туған жері Сарытоғайда 4 жылдық, кейін Абайда 8 жылдық мектепті бітіреді. Мектеп қабырғасында жүргенде-ақ Мұқағали, Қасым шығармаларын сүйсіне оқитын Зейнолланың алғаш ақындық жолы басталады. Орта мектепті бітіріп, қазіргі КМ-8 де оқып жүріп:
Жолсыздан ақылдылар жол таппай ма?
Ер жігіт жауды көрсе жалтақтай ма?
Жүрекке тура келген жалғыз оқтан ,
Қашсаң да , қиналсаң да жан шықпай ма? – деп ішкі толғаныстарды өлең болып өрледі.
Учелищені миханизатор мамандығы бойынша бітіріп, өз туған ауылында тракторист болып еңбек етеді. Осындай тынымсыз да ауыр қайнап жатқан жұмыс ортасында жүріп те, ақын қолынан қаламы түспеген екен.
Байлық сол он екі мүшең аман болса,
Еңбектен тойынбайтын жігер болса.
Шаттықпен еңбек етіп , терің төгіп,
Ағайын арасында ғұмыр болса – деп, бұл өлеңінде адал жар, өсіп-өнген бала-шаға, жора-жолдас, достардың арасында аман-есен еңбек етіп жүрсе , мұнан өзге бақыт , бақ, байлық болмас деп жырлай келе, туған жеріміздің байлығы ақ күріші туралы:
Тұлғабайдың жасандырып түлеген,
Су аруы – сұлу дақыл, тұр егін.
Қос құдірет – жер мен судан нәр алған,
Ақ күріштің аты елге таралған – деп , қыста егістік жерін даярлап, көктемде се у іп, жаз бойы басы-қасында жүріп баптаған, сол үшін аянбаған ел еңбеген дәріптейді. Халық мақтанышы болған күрішті жырына қосқан ақын шығармалары бұл кезеңде облыстық, аудандық газеттерде жарық көреді.
Ақын жан-жағындағы келеңсіз құбылыстарды, әділетсіздіктерді көре жүріп, үндемей қала алмайды. Мұндай әжуа, сықақ, әзіл-қалжың өлең, әңгімелері «Ара» журналына шығып тұрды.
Осындай келеңсіз жайттарды айта келіп, ақын «Жеке шумақ» өлеңінде былай дейді:
Мінезім жақпас бәлкім біреулерге,
Әйтеуір айтпасын жұрт құрығыр деп.
О, тағдыр сондықтан да сұрайтыным,
Айнадай ар-ұяттың құлы қыл тек.
1971 жылы ауылдас Мадина апамен бас қосқан ақын, тұңғыш ұлы дүниеге келген 1974 жылдан бастап денсаулығы сыр береді. Солай бола тұрса да ақынның көптеген өмір, дүние, тіршілік жайындағы ойлары өлеңмен өріле береді.
Осы науқас аяғы 1985 жылы ақынды төсекке таңады. Бірақ Зейнолла ағаның қолынан бір сәтке де қаламы түспейді.
Көйлекті көп тоздырған талайың бар,
Қалт айтсам кешіріңдер, ағайындар.
Дүниеге көппен бірге келгенменен,
Тағдырдың талқысы жоқ мен көрмеген – деп ақын бұл өлеңінде аурудың азабын көргенін айта келіп, артық кеткен жеріне кешірім сұрайды.
Осылайша, ауыра жатып та қалам тартқан Зейнолла аға бес жылға созылған жүрек ауруынан 1990 жылы сегізінші шілдеде келмеске сапар шегеді.
Ақын туралы іздей келе оның қолыма түскен аз ғана дүниесіне үңілер болсам, ақын қозғамаған тақырып болмаса керек.
Мәселен, ел бірлігі, адамгершілік, Отан сүйніштік, махаббат тақырыбын жазған туындыларымен бірге қоғамдағы өрескел істер, адам бойындағы жат қылықтарды әжуалау, мысқылдау арқылы саналы адам баласына үлкен ой тастайды.
Ақынны ң жары Мадина апаның айтуына қарағанда Зейнолла ағамыз өте тұйық, кез-келген адамға сырын ашып, көп сөйлей бермейтін, жұмбақтау адам болса керек. Дүзде де, отбасында да тұйық жан өз сырларын тек өлеңдерінде ғана ашса керек, өз өлеңдерінде ғана сырын төксе керек. Тіршілік туралы өлеңінде ақын өзінің осы мінезін көрсетеді.
Бірімін қарапайым өзге көптің ,
Қызыл тіл, құр көпірме сөзге жоқпын.
Мен үшін атақ қуу тосын әдет,
Арам тер бола алмайтын босып әлек.
Кейбіреу кісілігін тәрік етіп жүр,
Мансапқа апарар жол осы ма деп.
Келмейді өзгелерді қайталағым,
Өзімше мен де бір ой айта аламын.
Бұл өлеңінде ақын өзінің атаққұмар, мансапқұмарлықтан аулақ екенін, өзгелердің өмір жолын қайталамай, өзінше өмір сүріп, тіршілік туралы замандастарына өзінше терең ой айтуды көздейді. Өмірден тіршіліктің тоқтаусыз бір орнында тұрмайтындығын арқалы ақындарша есімізге салып, әрі қарай өсиетін айтады.
«Жүрегім менің жасыл бақ» өлеңінде:
Жүрегім менің жасыл бақ
Сезімім – бұлбұл сайраған.
Ұятым – ару қымсынғ ан ,
Өжеттік – достан айналам…
Қуаныш, қайғы – қос күндес
Бастары піспес терледім…-деп ақын адамгаршілік биік қасиеттерді суреттейді. Бұл өлең қуанышқа бөленген сәтінде жазылса керек, қуаныш пен қайғыны қос күндеске теңей отырып, ақыры қуаныштың жеңгенін, қайғының жерле н генін бізге қуана отырып жеткізеді. Иә , ақын мұнда бір басындағы халді айтып тұрған жоқ , Оның ойы тереңде. Өмірде қуаныш пен қайғының қатар жүрері сөзсіз. Қасірет – қайғыны көтере алмай, бордай езіліп, азып-тозып кететін адамдар арамызда баршылық. Осындай жандарды ақын өз өлеңімен жерлендіріп, қайтсе де қайғыны жеңуге, қайғыға беріле бермеуге үндегендей.
Зейнолла ағамыздың жеке шумақтарының ішінде мазмұны терең, мағыналы жырлары бар… «О, тағдыр, сондықтан да сұрайтыным, айнадай ар-ұяттың құлы қыл тек» – дейді. Ол шынында да, ақынның жарымен сөйлесіп отырғанымызда Зейнолла ағаның соншалық қарапайым, мейірімді, арлы, адал жан екеніне көзімізді жеткізгендей едік. Өлеңдерін оқи отырып, біреудің ала жібін аттамау, ар-ұяттың құлы болу – ақынның өмірлік көздеген нысанындай көрінеді бізге. Қай өлеңдерін алсақ та, адамгаршілік қасиеттерді ту ете жырлайды, Отансүйгіштікке үндейді.
Жоқ қой, жоқ,
Ата жаумен ұстасқаның
Келмеген отызға әлі тұстастарын
Ішінен топ жігіттің іздеймін мен
Бауыржан, Баубектердің ұқсастарын
Осынау өмір үшін өтті ағалар
Қызыл гүл, қыршын жасын сарп қылып – деп жырлайды.
Бауыржан, Баубектердің ерліген кейінгіге үлгі ете жырлап, бізді өмірді, Отанды сүюге шақырады.
Ал, З. Шыраевтың сатира жанрына келер болсақ онда нағыз өмір сүретіндері, өмір, қоғам шындығы сыналады. Мәселен, «Жылдар жылжып барады» сықағы қанша уақыт өтсе де, мәнін, мазмұнын жоғалтпаған шығарма. Жылдар жылжып бара жатыр, қабылданған қаулыдан өзгеріс жоқ,
а зып – тозған ауыл жайы бұрынғы қаз – қалпында, ақын осыны әжуалайды. Сықақ өлеңді оқып көрелік.
Күндердің күнінде
Көп ауылдың бірінде
Кілең білгір жиналып,
Мәдениет жөнінде,
Пікірлерін айтып жат т ы .
Бір дөкейі демігіп,
Ентігіп , желігіп!
Шықты да мінбеге
Айтқан болды бірдеңе .
Я, жолдастар!
Келер жылы жедел,
Клубты салу керек .
Көше бойлай тал тігіп,
Сы л дырап су ағу керек .
Тал кемірген ешкілерді ң
Мүйіздерін қағу керек .
Деп барып әрең т оқтады.
Жылдар жылжып барады ,
Өзгеріс жоқ ауылда!
Сол сияқты «Тескентаудың ар жағы», «Тісіңнен шығара көрме» атты сықақ әңгімелері, «Өсетін жігітке өсиет», «Кері кеткеннің кеңесі», «Келіндерге», «Қарындасқа құлаққағыс», «Күн қайда?» т.б . сатиралы қоғамға жат қылақтарды ащы да улы тілмен әшкерелейді.
Ақын өлеңдерінің тәрбиелік мәні өте терең. Қамшының сабағындай қысқа ғана ғұмыр кешсе де, өз тұстарына, замандастарына, ізінен ерген іні-қарындастарына арнап жазған жыр мұраларындағы ақыл , өнеге, өсиет әлі де құнын жоймай бізге де, болашақ ұрпаққа да тәрбие берер асыл қазынадай.
Ол небәрі 46 жыл өмір сүрді. 25 – 30 жасында құрдастары әлі жігіттік- бозбалалық шақпен қоштаса алмай сауық – сайран құрып жүргенде, Зейнолла ағамыз келер ұрпаққа үлгі-өнеге, өсиет болар салмақты сөздер жазып жүрді.
Арлы бол, кір шалмаған арын болсын,
Арынды таптамайтын жарын болсын.
Жарасты әзіл айтып, ойнап күл!
Достарың қадірлейтін бағын болсын.
Тағы бір өлеңінде ол дос туралы сыр шертеді. Жаман досқа сырынды ашпа! – дейді ол.
Сөйтіп , ол өз өлеңдерінде арлылықты, адалдықты паш етсе, енді бірде бізді еңбексүйгіштікке шақырады. Оның «Жігіт күзі» өлеңінде егін жинау науқанында алдыңғы шеппен көрінген Жақыпбек туралы толғайды. Жақаевшы жастардың жетекшісі Жақыпбектің еңбексүйгіштігін қажырлығын, қайраттылығын жырлай келіп, бізге Жақыпбектей жігітті үлгі етеді.
«Дүние – ай» өлеңінде ақын бізді кісілікке шақырады.
Кейбіреуден көрсем ізет, кішілік,
Әлін білмей біреулер жүр ісініп.
Өтетіндер бар-ау фани өмірден,
Тірлігінде түсіне еңбей кісілік…
Кісілікке бас имеген жанымен
Артық санар өзін жұрттың бәрінен
Кемел жасқа келсем – дағы дүние – ай
Кей пендеңе түсінбейтін әлі мен.
Бұл өлеңнен ақын адамгершілік қасиеттерден ада қалаған жандарға ашынады.
«Толқын» өлеңінде
Толқын, Толқын! Тынбай толқып барасың,
Аймалайсың әсем теңіз жағасын… – деп , ақын табиғатпен тілдесе отырып, бізді табиғатты сүюге шақырады.
Жалпы ақын өлеңдерінің тәрбиелік мәні сөз болғанда, ол туралы біздің айтрымыз көп.
Ақын шығармалары арқылы бізді адамгершілікке үндейді, адамгершілік асыл қасиеттерді уағыздайды, Отансүйгіштікке, табиғатты сүюге, онымен тілдесуге шақырады. Арам достықты ң қыр – сырын ұғындырады. Үлкенге ізет, кішіге құрмет көрсетуді меңзейді.
Міне, осындай шығармалардың авторы З ейнолла Шыраевтың туған жері Абай ауылында 1996 жылы ауыл тұрғындары, замандастарының ұйымдастыруымен еске алу кеші болып өтті. Ақынды еске алу кеші қарсаңында атқарылған игі істердің бірі, өздерінің құрмет тұтқан ақын есіміне бұрынғы Ленин атындағы көшенің З. Шыраев деп аталғандығы еді.
Пайдаланылған әдебиет:
1. Сыр өңірі тарихы
Алматы «Атамұра» 1998 жыл
2. Н. Т. Мусабаев, А.Мусабаева
« Ортаймаған қазаны – қасиетті Қазалы» Алматы 1998 жыл
3. «Ара» журналы 1971 жыл
4. «Ленин жолы» газеті 4 қыркүйек,1966 жыл
5. «Ленин туы» газеті 1967 жыл
6. Ленин туы, 5 мамыр, 1968 жыл
7. Ленин туы, 1969 жыл
8. Ленин туы, № 22, 19 ақпан,1970 жыл
9. Ленин туы, 22 шілде, 1971 жыл
10. Ленин туы, №123 1976 жыл
