ЖАМБЫЛ – ЖЫРАУ
Жыраулық дәстүрдің соңы ХІХ ғасырмен аяқталып, оның орнына ендігі жерде ақындық дәстүр жалғасын тапты. ХІХ ғасырда өмір сүрген Базар жырау, Қабан жырау сияқты жыр дүлділі болғаны мәлім. Бірақ жыраулық дәстүрдің соңы мұнымен бітпейді. ХІХ ғасырда өмір сүріп, зарзаман поэзиясын өмірге әкелген Дулат, Шортанбай, Мұрат сынды тұлғалар да жыраулық дәстүрдің іргетасын бекітіп, оны біздің заманымызға жеткізуге мұрындық болған поэзия қайраткерлері болды.
Жырау, жыраулық мектеп жайлы әр жылдары түрлі пікірлер айтылып келді. Шоқан өз зерттеулерінде Асан жырау жайлы «көшпелілер философы» десе, ал онан кейінгі зерттеуші ғалымдар да жыраулардың ойшылдық танымына баса назар аударып келген болатын. М.Әуезов – «Жырау демек, аќын деу емес. Жыраудыњ аќын атаулыдан, жыршыдан бөлек өз жанры бар. Жыраудыњ маќсаты, міндеті – не болса сол, көњіл ашар, әлде не дерлік сөзді айту емес. Ол заман сынын, мезгіл, дәуір болжамын, тарихи оќиѓаныњ мазмұнын, баѓасын сөз ќылады. Көбінесе, әрі жырау, әрі би болады,» – деп жыраудың өмірілік орны мен сөз арнау ерекшелігіне анықтама беріп кеткен болатын. (1.17). Әдебиетші ғалым Е.Ысмайылов та «Ақындар» атты монографиясында жыраулық дәстүрдің бүге-шігесіне дейін тоқтала келіп, жыраулық поэзияның негізгі белгісі оның тақырыптық сипатында деген болатын. Демек, жыраулық поэзияның басты ерекшелігін олардың айтқан сөзінің астары мен көтерген мәселелерінен іздестіруіміз қажет. Сонымен қатар біздің пайымдауымызша жыраулардың тағы бір басты ерекшеліктерінің бірі олардың ауызша поэзия өкілдері екендігі. Тіпті жыраулардың осы белгісі басты роль атқарғандай сезіледі.
Осы ретте Жамбылдың сөз айту өнерін қай түрге, жанрға жатқызуымыз қажет деген мәселе әлі толық анықталмағанын айта кеткен жөн. Жамбыл жайлы зерттеулерде немесе естеліктер мен пікірлерде оны бірде ақын десе, бірде жырау делінеді. Жырау мен ақынның арасында айтарлықтай айырмашылықтар бар екенін ескерсек, онда бұл екеуінің біреуін таңдап, бір жағына шығуымыз қажет. Ол үшін Жамбыл шығармашылығына талдау жасап, ғылыми бағасын бергеніміз дұрыс.
Бірінші кезекте Жамбыл – өз мұрасын ауызша қалдырған майталман. Оның барлық шығармалары мейлі жас кезіндегі, мейлі қартайған шағындағы туындылары болсын ауызша дүниеге келген. Жамбылдың шығармаларын бірнеше кезеңге бөліп қарастыруды ұсынып жүрген зерттеушілер бар. Соның ішінде оның нағыз жыраулық мектепке тән мұралары Кеңес дәуіріне дейінгі кезең екендігі даусыз. Осы тұста Жамбылдың нағыз жырауға ғана тән белгілері суырып салмалық, ойшылдық, заманға бағы берушілік, турашылдық сипаттары аңғарылады.
Қызыл тілім іркілме,
Шер-құмардан шығайын,
Құмармын жастан шіркінге,
Неден бұғып қорқайын, – дейді жырау.
Осы жолдарда қазақ жыраулық поэзиясының өкілдері Асан, Шалкиіз, Бұхар т.б. мұраларында кездесетін өткірлік аңғарылып тұр емес пе? Асанның Жәнібекке айтқаны, Шалкиіздің Би Темірге айтқаны, Бұхардың Абылайға айтқаны өткiрлiктен туған сөз саптау дәстүрi екендiгi даусыз. Жамбыл да өз заманында тура жолды айтамын деп ел әкiмдерiнен алыстап, халыққа жақындағанын бiлемiз. Сондықтан болар Жамбыл есiмi ел ортасында аңызға айналып, халық жүрегiнен мәңгi орын алған. Жырау естеліктерінде: «Сөйтіп, мен өзімнің барлық өмірімде қыр қожайындарының бетіне шындықты қорықпай айтып шайқасумен өттім. Сол үшін олар мені жек көрді, ал менің әрбір сөзімді халық сүйіп бағалады», – дейді.
Жыраулық дәстүрдiң тағы бiр белгiсi – толғау. Толғаудың ерекшелiгi мен жанрлық сипаты жайлы әр жылдары айтылған ғылыми тұжырымдар баршылық. А.Байтұрсынов – «Толғау- қысқасын айтқанда, іш қазандай қайнаған уақытта шығатын жүректің лебі, көңіл құстың сайрауы, жанның тартатын күйі», – десе (2.4), Б.Әбiлқасымов – Толғау – это устное индувидуальное стихотворение, слагаемое в семи-восьмисложном размере (с определенными отклонениями), имеюшее тирадное строение, назидательное-дидактические, героико-патриотические мотивы, речитацию» – дегенді айтады. (3.106). Бұған бiздiң қосарымыз, толғауда өте күрделi мәселелер көтерiлiп, оның шешiмi қарастырылатындығы. Яғни жырау толғау айта отырып, халқының келешек тағдырын күн тәртiбiне қояды. Ол заман, жер, уақыт, халқтық даму, рухани дүниетаным, әлеумет және т.б. Бұл айтылған дүниелер сайып келгенде елдiң пайда болу, қалыптасу, даму деңгейiн аңғартатын күрделi мәселелер. ХҮ – ХҮIII ғасыр жыраулар мұраларынан сол замандағы елдiң мемлекет ретiнде қалыптасу деңгейi мен жыраулардың рухани жетекшiсi ретiнде атқарған ролiн аңғарсақ, ал ХIХ ғасыр жырауларынан бодандыққа қарсы айтқан сөздерi арқылы заман өзгерiсiн байқаймыз. Ал Жамбыл толғауларынан бұрынғы заман мен өз заманын салыстыру сарыны сезiледi. «Заман жайлы – терең сыр, Заман жырым – бітпес жыр» дей келіп, бұрынғы заман қандай, қандай тұлғалар өмір сүрді деген мәселеге кеңірек тоқталады.
Ел шетінің қорғаны,
Жау бетінің айбары,
Сауыт сайман асынған,
Ерлігін жаннан асырған,
– заман ұлдарының елі үшін қам – қарекеті мен қатар
Шернияз бен ұлы Абай,
Дулат пенен Сүйінбай –
Сөздері жез-құйындай,
– елдің рухани жетекшісі болған ақын – жыраулардың өмірі заманмен теңестіре суреттеледі . Расында заманды жырлау заманында өмір сүрген, ел іргесінің аман сақталуына үлес қосқан асыл ұлдарымен байланыста жырланады. Бұл бұрыннан келе жатқан дәстүр. Жамбыл да сол дәстүрді сақтай отырып, халықтық дамуда еңбек сіңірген қазақ батырлары мен жырауларды мақтанышпен жырлайды.
Жыраулық поэзияның үлкен бір саласы философиялық ой түйуінде жатыр. Өз заманы мен өткен заманға баға бере отырып, терең ойға баруы, соған байланысты ой түйуі жырауға ғана тән қасиет. Әйгілі Бұхар жыраудың «Бұл заманда не ғаріп?» деп сұрақ қоя жырлайтын толғауы бар. Жамбыл да осы сұрақ төңірегінде ойға барып, өз заманы көгінде философиялық түйін жасайды. Жиырма бір ғаріптің себебін ашып, соның өмірдегі өкінішті тұстарын көрсетеді.
Заман ғаріп емес пе –
Әділеттен аттаса.
Халық ғаріп емес пе –
Айтқаны іске аспаса.
Жігіт ғаріп емес пе –
Еңбегі алға баспаса, – дейді жырау.
Заманның кері кетуі мен алға басуы неден деген сұраққа жауап іздеу халықтық поэзияға тән қасиет. Өйткені халықтың көкейіндегі сырдың өзі осы сұрақтан бастау алады. Яғни заманның сыры, оның құпиясы адамдардың іс-әрекетімен байланыста жырланады. Адам адам болғалы заманнан жеке өмір сүре алмайды. Демек, оның сырын ұғыну мен құпиясын ашу әр заманда орын алып келген. Жамбылдың да ата жолын қуып заманның сырын ұғынуға талпыныс жасауы заңдылықтан туындап отырған қасиет.
Жамбыл терең ойға барған арқалы жырау. Адамның ішкі дүниесін сараптауда жыраулық дәстүрдің озық үлгісін көрсете білген, соны өз толғауларында қолданып отырған жырау.
Көп қарға тең келмейді бір сұңқарға,
Көп жылқы тең келмейді бір тұлпарға.
Жақсының әрқашан да жөні бөлек,
Жаман адам жарамас бір қымтарға, – дейді жырау.
Жыраулық дәстүрде «жаман» мен «жақсы» мәселесі үлкен тақырып ретінде жырланып келген. Бұл олардың адам дүниесін түсінуге ұмтылған әрекетінен туған күрделі тақырып болатын-ды. Бірақ Жамбыл да өзіне дейінгі жыраулар сияқты «жаман» мен «жақсыдан» қалай арылу қажет екенін ашып айтып жатпайды. Ол да екі қасиеттің қандай жағдайда көрінетінен айтып, тек «жаманның» «жақсыдан» басым болмауын қадағалайтын сияқты.
Жамбылдың өмірлік жолы екі ғасырдың арасында өтіп жатты. Сондықтан әр кездегі тарихи оқиғалар жырау назарынан тыс қалуы мүмкін емес. ХІХ ғасыр мен ХХ ғасырдағы тарихи оқиғалар жырау шығармаларының негізгі желісі. Қазан төңкерісіне дейінгі жырау мұраларынан нағыз дала дәстүріне сай суырып салма өнерінің үлгісін аңғарсақ, ал Кеңес дәуірі тұсындағы төлтумаларынан арнайы тапсырыспен пайда болған шығармаларды байқаймыз. Әсіресе партия басшыларына байланысты шығарған жырларында бұл анық байқалады. Дегенмен Жамбылдың барлық мұраларында қазақ жырауларына тән қасиеттің исі аңқып тұрады. Өйткені жырау толғауларын табан асты түйдектетіп, ұйқастың қалыпты сақталуына үлкен мән бере бермейді. Сол сияқты Жамбылдың жыр жолдарында да белгілі бір өлшемдегі ұйқас сақталынбайтын сәттер кездесіп отырады.
Жамбылдың жыр әлемі келешекте арнайы зерттеуге азық болатын күрделі дүние. Жыраулық дәстүр мен ақындық дәстүрді тең ұстанған Жамбыл мұралары қазақ поэзиясының жаңа белестен көрінуіне ықпал етуімен құнды. Жыраулық дәстүрдің соңы тұяғы Жамбыл – қазақы сөз арнау өнеріндегі шоқтығы биік тұлға. Демек, айтушылық қабілетін жыр жолдары арқылы дәлелдеп өткен Жамбылдың қасиетті толғаулары, жырлары, дастандары тыңдаушысын селт еткізіп, сөз құдіретін ел санасына құйып кеткен бірден-бір жыраулық мектептің заңды жалғасы деуге тұрарлық.
Пайдаланған әдебиеттер
1. Әуезов М. ХІХ менХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің оқу кітабы. Алматы. 1933 ж.
2. Абылкасымов Б. Жанр толгау в казахской устной поэзии. Алматы. Наука, 1984
3. Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. Кітапта, Ақ жол. Алматы Жалын. 1991 ж.
4. Жамбыл Жабаев. 2 томдық шығ. жинағы. Алматы. Жазушы, 1982 ж.
